Giriş

5 dövlətin (Azərbaycan, Rusiya, Qazaxıstan, Türkmənistan və İran) ortaq su hövzəsi olan Xəzər dənizinin əsas problemi onun hüquqi statusunun hələ də müəyyənləşdirilməməsidir. Bunun başlıca səbəbi kimi Xəzərin zəngin bioloji və mineral ehtiyatları, həmçinin müxtəlif dövlətlərin buradakı maraqlarının toqquşmasını göstərmək olar. 371.000 kvadrat kilometr sahəyə malik su hövzəsinin dəniz və ya göl hesab edilməsi onun milli sektorlara bölünməsi metodunu müəyyənləşdirdiyindən bu mövzu ətrafında mübahisə və müzakirələr 30 ildən artıqdır davam etsə də ortada yekun nəticə yoxdur. SSRİ-nin dağılmasından sonra davam edən müzakirələr tarixində ilk dəfə 2018-ci ildə tərəflər daxili sular, ərazi suları və balıqçılıq zonalarının, həmçinin təhlükəsizlik prinsiplərinin müəyyənləşdirildiyi Xəzər Dənizinin Hüquqi Statusu haqqında Konvensiyanı imzaladılar. Lakin Konvensiya İran tərəfindən ratifikasiya edilmədiyindən hələ də qüvvəyə minməmişdir.

Tarixi arayış

Tarixən sahilində yaşayan tayfaların adı ilə Kaspi dənizi, Xəzər dənizi adlanan su hövzəsi müxtəlif tarixi mənbələrdə ruslar tərəfindən Volqa çayının mənsəbində yaşayan xalqın adı ilə Xvalın dənizi, iranlılar tərəfindən isə Dəryayi-Xəzər, Dəryayi-Mazandaran (Mazandaran-Xəzərin cənubundakı İranın sahilyanı vilayətinin adıdır) və Dəryayı-Komal (Şimal Dənizi) adlandırılır. Ümumilikdə Xəzərin müxtəlif dövrlərdə 40-a dək adı olmuşdur. [1, s.15] Tarixdə Xəzərdə maraqların təmin olunması ilə bağlı ilk müqavilə kimi 1732-ci ildə Rusiya və Səfəvilər dövləti arasında imzalanan Rəşt müqaviləsini göstərmək olar. Bu müqavilə ilə Səfəvilər Mazandaran və Astrabad şəhərlərini Rusiyaya güzəştə gedərək faktiki olaraq Rusiyanın Xəzərdə hərbi donanma saxlama üstünlüyünü qəbul etdi. [5] Növbəti dəfə tərəflər arasında Xəzər dənizi məsələsinə Dostluq və əməkdaşlıq haqqında 1921-ci il Rusiya-İran müqaviləsində toxunuldu. Bu müqavilə ilə Sovet İttifaqı və İran üçüncü ölkələrin siyasi-iqtisadi maraqlarına məhəl qoymadan Xəzər dənizinin qapalı, başqa dövlətlər üçün əlçatmaz və məzmunca müstəmləkə (İran könüllü olaraq ayrı-seçkiliyə məruz qalan tərəf statusunu qəbul etdi) statusunu müəyyənləşdirdilər. Ancaq bu müqavilədə Xəzər sularında sərhədlər müəyyənləşdirilmədi. 11-ci maddəyə görə İrana da Xəzər dənizində donanma saxlamaq hüququ verildi. Bu müqavilənin əsas məqsədi isə Böyük Britaniyanı Xəzərə buraxmamaq idi. [1, s.30] Tərəflər 1940-cı ildə Ticarət və dənizçilik haqqında müqavilə imzalayaraq 1921-ci il sazişində elan olunmuş prinsipləri daha da inkişaf etdirdilər. Müqavilədə qeyd olunur ki, yalnız iki sahilyanı dövlətə məxsus gəmilər Xəzər dənizində hərəkət etmək hüququna malikdir. Müqavilənin 11-ci maddəsində (əvvəlki müqaviləyə nəzərən yenilik) Xəzər dənizi hövzəsində balıqçılıq zonası adlanan 10 millik dəniz zolağı nəzərdə tutulmuşdur. Bununla da mahiyyət etibarilə Xəzərdə milli və beynəlxalq zonalar müəyyənləşdirildi. Beləliklə bu müqavilədə tərəflər obyektin vəziyyətini yox, qapalılığı faktını müəyyənləşdirdi. [1, s.41]

1991-ci ilin sonuna qədər Xəzər dənizi ikitərəfli müqavilələr əsasında SSRİ-nin və İranın mülkiyyətində idi. Lakin faktiki olaraq Sovet İttifaqı Xəzərin sahibi idi. [1, s.9] 1991-ci ilə qədər Xəzər dənizinin statusunu müəyyənləşdirən 1921 və 1940-cı illər Sovet-İran müqavilələrində Xəzərə aid normativ qaydalar praktiki olaraq reallaşmadı və kağız üzərində qaldı. Həmin illərdə İran Xəzərə və onun problemlərinə az maraq göstərirdi və o, praktiki olaraq “sovet dənizinə” çevrilmişdi. [1, s.10]  Bu müqavilələrin Xəzərə baxışı sui generis (özünəməxsus) idi. Müasir dövrdə Xəzərin hüquqi statusu ilə bağlı müzakirələr zamanı Rusiya və İran (doğrudur, sonuncu daha az ardıcıllıqla) 1921 və 1940 müqavilələrinin hüquqi qüvvəsinin saxlanmasına tərəfdar çıxırlar. Bununla belə İran İslam İnqilabından sonra 11 noyabr 1979-cu ildə İran Xarici İşlər Nazirliyi SSRİ-ə 1921-ci il müqaviləsinin qüvvədən salınması ilə bağlı nota göndərdi. Onlar müqavilənin 5-ci və 6-cı maddəsinin rebus sic stantibus-vəziyyətin köklü dəyişməsi qeyd şərtinə uyğun olaraq BMT nizamnaməsinin əsas prinsiplərinə istinad edərək qüvvəsini itirdiyini elan etdilər. İrandakı yeni rejim üçün narazılıq yaradan məsələ isə qeyd olunan maddələrdə İran ərazisindən istifadə edərək SSRİ-ə təhlükə törənəcəyi halda SSRİ-nin öz maraqlarının müdafiəsi üçün İrana qoşun yeritməsi hüququnun təsdiq edilməsi idi. Lakin bu hadisə Xəzərdə faktiki vəziyyəti dəyişmədi. 1991-ci ildə Sovet İttifaqının dağılması nəticəsində Xəzərətrafı dövlətlərin sayının beşə qalxması Xəzərdə status məsələsinin yeni reallıqlara uyğunlaşmasını tələb edirdi. 1991-ci il 21 dekabr Alma-Ata Bəyannaməsində faktiki sərhədlərin toxunulmazlığı prinsipi qeyd edilsə də Xəzər dənizinin keçmiş Sovet İttifaqına daxil 4 dövlət arasında bölüşdürülməsinə dair heç bir müddəa öz əksini tapmadı.

Post-sovet dövrü müzakirələri

Yeni dövrün Xəzərin hüquqi statusu problemini nəzərdən keçirən ilk konfransı 1992-ci  ilin oktyabrında Tehran şəhərində keçirildi. Konfransda 5 Xəzəryanı dövlət öz rəsmi nümayəndə heyəti ilə təmsil olunurdu. Konfransın yekununda qəbul olunan kommunike çərçivəsində dövlətlər 6 ixtisaslaşdırılmış komitənin: hüquqi status; ətraf mühitin mühafizəsi; bioloji ehtiyatların (neft və qaz) işlənməsi, istifadəsi və mühafizəsi; nəqliyyat; elmi tədqiqat və Xəzər dənizində suyun səviyyəsinin dəyişməsinin səbəblərinin öyrənilməsi və bu proseslərin monitorinqi üzrə komitələrin qurulmasına razılıqlarını ifadə etdilər. Lakin təkcə bioresursların mühafizəsi üzrə komitə fəaliyyətini davam etdirdi. 23-26 avqust 1993-cü ildə İranın Rəşt şəhərində keçirilən Xəzər dənizinin bioresurslarından istifadə və mühafizəsi üzrə hökumətlərarası konfransda Azərbaycan tərəfinin Xəzərin “sərhəd gölü” kimi statusunun tanınması ilə bağlı təklifini İran və Rusiya tərəfi qəbul etmədi. Bu konfransda da hüquqi status məsələsi həll olunmamış qaldı. Ardınca 14 oktyabr 1993-cü il Astraxan, 8-10 dekabr Aşqabadda keçirilən konfranslarda heçbir nəticə əldə olunmadı. [4, s.260] Növbəti, 11-12 oktyabr 1994-cü il Moskvada keçirilən konfransda isə Azərbaycan və Qazaxıstan statusla bağlı öz təkliflərini açıqladılar. Təkliflər aşağıdakı kimi idi:

Azərbaycan – Xəzərin göl kimi qəbul olunması, bu halda sahilyanı dövlətlər tərəfindən beynəlxalq status və delimitasiyaya görə ayrıca saziş bağlanmalıydı;

Qazaxıstan – 1982-ci il Dəniz hüququna dair Konvensiyaya uyğun tənzimlənməli, Konvensiyanın 122 və 123-cü maddələrinə əsasən “qapalı dəniz” kimi qəbul edilməli idi. Sahələrə ayrılma isə Konvensiya tələblərinə uyğun aparılmalı idi.

Lakin yuxarıdakı təkliflərin ikisi də qəbul olunmadı. Konfransda Rusiyanın verdiyi təklifdə isə Xəzərin göl yoxsa dəniz olması aydın olmadı. Bu məsələnin həlli ayrıca Konvensiya ilə müəyyən olunması üçün qeyri-müəyyən zaman müddətinə təxirə salınırdı. O vaxta kimi isə Rusiya üçün sərfəli olan 1921 və 1940 müqavilələrinin müəyyən etdiyi qaydalarla hərəkət etmə tövsiyyə olunurdu.

Ümumilikdə 1991-1994-cü illər əməkdaşlığın birinci mərhələsi idi və bu mərhələdə heç bir nəticə əldə olunmadı. 1994-cü il “Əsrin müqaviləsi” imzalandıqdan sonra Rusiya və İran əvvəl statusunun yenilənməsini müzakirə etmək istəmədikləri halda mövqelərini dəyişməyə başladılar. Xəzərin mineral və canlı sərvətlərini istifadəni yeni statusunun formalaşdırılması ilə birbaşa asılı şəkildə qoymaq qərarına gəldilər.

1995-1999-cu illəri əhatə edən əməkdaşlığın ikinci mərhələsində iştirakçı dairəsi genişləndi. Çünki Xəzərin enerji resurslarına sərmaye qoymuş ölkələr üçün də status məsələsi əhəmiyyət kəsb edirdi. 1995-ci il 30 yanvar – 2 fevral Aşqabaddakı konfransda balıq ovu məsafələri 20 dəniz mili razılaşdırılması təklif olundu lakin Azərbaycan tərəfi bu təkliflə razılaşmadı. Çünki Azərbaycan Respublikasının təklifi 40 dəniz mili idi. Və Azərbaycan tərəfi bəyan etdi ki balıq ovu məsafələrinin qəbul edilməsi Xəzər dənizinin hüquqi statusunu və rejimini əvvəlcədən müəyyən etmiş olur. Bu səbəbdən saziş imzalanmadı.

Keçirilən görüşlərin nəticəsizliyinə əmin olduqdan sonra Azərbaycan Xəzərdə öz milli sektorunun mövcudluğu faktoruna birtərəfli qaydada hüquqi xarakter vermək qərarına gəldi. Bu məqsədlə Konstitusiya mətninə (1995) Xəzərin göl-sektoral statusu variantını təsbit edən müddəa daxil edildi. (11-ci maddə II bənd) Bu müddəaya görə Xəzər dənizinin (gölünün) Azərbaycan sektorunun hüdudları daxilində dənizin dibi, suyun təki, səthi və üzərindəki hava ərazisi Azərbaycan Respublikasına məxsus elan edildi. Ümumiyyətlə Azərbaycan tərəfinin Xəzərin sərhəd gölü kimi qəbul edilməsi və bölünmə zamanı bu prinsipin nəzərə alınması ilə bağlı təklifi geniş beynəlxalq təcrübəyə əsaslanır. Dünyada sərhəd gölləri ilə bağlı 300-dən çox saziş imzalanmışdır. Xəzərdən başqa sərhəd göllərinə Yuxarı Eri, Ontario, Miçiqan (ABŞ və Kanada arasında), Leman və Cenevrə gölləri (Fransa və İsveçrə arasında), Viktoriya gölü (Uqanda, Keniya və Tanzaniya arasında), Titikaka gölünü (Boliviya və Peru arasında) nümunə göstərmək olar.

Eyni dövrdə İran Xəzər dənizinin problemləri üzrə hökumətlərarası əməkdaşlıq təşkilatının yaradılmasını təklif etdi. Təşkilat energetika sahəsi də daxil olmaqla siyasi və iqtisadi problemləri müzakirə və həll etməli idi. Bununla da sahilyanı dövlətlərin başlıca sərvəti olan neft və qaz bu təşkilatın nəzarətinə verilməli idi. [1, s.64] Həmin vaxt Rusiya və İranın əsas mövqeyi Xəzərin göl və ya dəniz adlandırılmasından asılı olmayaraq onun kondominium (birgə istifadə üçün) qalması, 1921 və 1940 praktikasına uyğun olaraq digər dövlətlər üçün qapalı olması idi. [1, s.69] Xəzərin hüquqi statusuna dair birbaşa çoxtərəfli danışıqların nəticəsizliyi ikitərəfli istiqamətdəki səylərin gücləndirilməsinə səbəb oldu. 1998-ci il 6 iyulda Rusiya və Qazaxıstan Xəzər dənizinin şimal hissəsinin dibinin və təkinin bölüşdürülməsi haqqında müqavilə bağladılar ki, bu müqaviləni də faktiki olaraq status xarakterli saymaq olar. [1, s.78] 1998-ci il Moskva görüşündə də Xəzərin sektorlara bölünməsi məsələsində razılığa gəlinmədi.  [1, s.80] İranın Xəzərin dibi, təki və su qatına münasibətdə ümumi mülkiyyətin bərqərar ediləcəyinə ümidləri puça çıxdı. Lakin bundan sonra İran su obyektlərinin praktikasında anoloqu və heçbir əsası olmayan təkliflə çıxış etdi. Bu təklifə görə Xəzər nə dəniz nə də sərhəd gölüdür. Hər biri 20 faiz olmaqla 5 bərabər ölçülü sektorlara bölünür. Bu yanaşma müəyyən çaşqınlıq yaratsa da, bütövlükdə sektorların müəyyənləşdirilməsində irəliyə doğru mühüm addım oldu. [1, s.81] İranın təklifi (1/5 pay) qəbul olunacağı təqdirdə isə Azərbaycan və Türkmənistanın bir sıra perspektivli yataqları İrana keçirdi. Sektorların müəyyənləşdirilməsi məsələsinin ortaya çıxdığı gündən bugünə kimi davam edən Azərbaycanın təklifi isə Xəzərin orta xətt prinsipi yəni median üzrə müvafiq sektorlara delimitasiya edilməsi idi. [1, s.82]

Əməkdaşlığın üçüncü mərhələsi 2000-2006-cı illəri əhatə edir. 2000-ci ildə Rusiyada Vladimir Putinin hakimiyyətə gəlməsi və Viktor Kalyujninin Rusiya Prezidentinin Xəzər dənizinin hüquqi statusunun nizama salınması məsələləri üzrə xüsusi nümayəndəsi təyin olunması Rusiya tərəfindən daha məhsuldar təkliflərin verilməsinə səbəb oldu. Yeni mərhələdə Rusiyanın təklifləri aşağıdakı kimi idi:

1. Mübahisəli yataqlar 50/50 prinsipi ilə birgə işlənməli  
2. Dənizin dibi təbii ehtiyatlardan istifadə məqsədilə bölünür, dənizin su qatı və səthi isə ümumi istifadədə qalırdı

Bu mərhələ üçün digər əlamətdar hadisə isə 9 yanvar 2001-ci ildə V.Putinin Azərbaycan Respublikasına rəsmi səfəri zamanı 2 prinsipial sənədin : Bakı bəyannaməsi və Xəzər dənizində əməkdaşlığın prinsipləri haqqında birgə Bəyannamənin imzalanması oldu. Sonuncu sənəddə tərəflər bərabər uzaqlıqda yerləşən nöqtələr nəzərə alınmaqla çəkilən və tərəflərin razılığı ilə modifikasiya edilən orta xətt prinsipi ilə mərhələ-mərhələ irəliləməyi nəzərdə tuturdu. [1, s.91] Adi orta xəttlə modifikasiya edilən orta xəttin əsas fərqi ondan ibarətdir ki, adi orta xəttlə Xəzər dənizinin və ya onun dibinin bölünməsi şəraitində Rusiyaya 18.7, Qazaxıstana 29.6, Azərbaycana 19.5, Türkmənistana 18.4, İrana 13.8 faiz pay düşür. Modifikasiya edilən orta xətt metodu ən az payı olan dövlətlərin mənafeyinə obyektiv olaraq daha çox uyğundur. [1, s.94]

Danışıqların ikinci mərhələsi statusun müəyyən olunması yolunda irəliləyişlərlə yanaşı gərginliklərlə də yadda qaldı. Belə ki, 2001-ci ilin 23 iyulunda İran hərbi kater və təyyarələri Xəzərin cənubunda yerləşən (əvvəlki müqavilələrdə SSRİ-ə aid) Araz-Alov-Şərq yatağında layihə kəşfiyyat işləri aparılan zaman (Azərbaycan və BP mütəxəssislərinin iştirakı ilə) yatağa hücum etdi. Tədqiqat gəmisi ərazini tərk etməyə məcbur edildi. Eyni dövrdə Türkmənistan XİN də Azərbaycana status tam müəyyən olunanadək birtərəfli hərəkətlərdən çəkinmə barədə nota verdi. [1, s.97] Eyni dövrdə Türkmənistan prezidenti Saparmurat Niyazov Xəzərin heç yerdə mövcud olmayan “enlik” prinsipi ilə bölünməsini irəli sürür və bununla da problemi mürəkkəbləşdirirdi. [1, s.102] Enlik prinsipinin mahiyyəti isə ondan ibarət idi ki Xəzər dənizində bölünmə sahil xəttinin uzunluğuna uyğun olmalıdır. Enlik prinsipinin tətbiq olunması nəticəsində mübahisəli Kəpəz-Sərdar yatağı Türkmənistana keçirdi. Türkmənistanı qane etməyən modifikasiya edilən orta xəttə görə isə xarici investorlar üçün maraq oyadan perspektivli dəniz buruqlarının əksəriyyəti Azərbaycan tərəfində qalmalı idi. [1, s.104] Mübahisələr diplomatik əlaqələrə də siraət edərək 2001-ci ildə Türkmənistanın Azərbaycandakı səfirliyinin bağlanmasına gətirib çıxardı. Hətta Türkmənistan Azərbaycana onu Beynəlxalq Arbitraj Məhkəməsinə verməklə bağlı xəbərdarlıq da etmişdi. Və bu hadisələr iki tərəfli əməkdaşlığa ciddi zərbə vuraraq Trans-Xəzər Boru Kəməri kimi ciddi regional enerji layihələrinin də təxirə salınmasına səbəb oldu. [2, s.230] Türkmənistan və Azərbaycan arasında Xəzərdə mübahisənin əsas səbəbi üç neft yatağı Azəri/Xəzər-Omar, Çıraq/Osman və Kəpəz/Sərdar yataqları ilə bağlı idi. Xüsusilə Kəpəz/Sərdar yatağı kəskin mübahisə predmeti idi. Kəpəz yatağı 1959-cu ildə kəşf edilmiş və “Aralıq” adlandırılmışdır. [1, s.323] Azərbaycan tərəfi isə öz növbəsində Kəpəz yatağının “50/50 prinsipi” ilə işləməyə hazır olduğunu bildirirdi. [1, s.312] Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Xəzərin hüquqi statusu problemini dərinləşdirən səbəblərdən biri də malik olduğu zəngin enerji ehtiyatlarıdır. Qazaxıstan müəllifi A.Bekmaqanbetova görə Xəzər dənizinin ehtiyatları 15-18 milyon ton şərti yanacaq (10-11 milyard ton neft) civarındadır. Bu ehtiyatlar İran körfəzinə bərabər olmasa da Şimal dənizi və Qərbi Sibirdəki ehtiyatlarla müqayisədə böyükdür. [1, s.142]

Hüquqi statusla bağlı beynəlxalq hüquqşünasların və alimlərin də rəyləri müxtəlifdir. Q.Tunkin, S.Molotsov, V.Lisovski və başqaları mare clausum (qapalı dəniz) nəzəriyyəsini işləyib hazırlamış və Xəzər dənizinə münasibətdə tətbiq etmiş və bununla da coğrafi və tarixi mənada ona dəniz statusu vermişdir. 1982-ci il Konvensiyasına görə dünya okeanı ilə birbaşa əlaqəli olan dənizlər açıq dəniz, digər dənizlərlə əlaqəli olanlar yarımqapalı dəniz, dar təbii keçidlə bağlı olanlar qapalı dəniz hesab olunurlar. Çaylar və kanallar beynəlxalq dəniz hüququnun obyektləri deyillər və buna görə də onlar kontinental daxili su hövzələrini dənizə çevirmir. [1, s.169] Hesab edilir ki, dənizə çıxış sərbəst və təbii olmalıdır, o insan əli ilə tikilmiş kanallar vasitəsilə həyata keçirilə bilməz. [1, s.178] Xəzər dənizinin maksimal eni 200 mili keçmədiyinə görə müstəsna iqtisadi zonanın xarici sərhədlərini orta xətt prinsipi ilə müəyyənləşdirmək olar. [1, s.179] Xəzərə tətbiqən statusun müəyyən edilməsində nəzərə almaq lazımdır ki, orada nə ərazi dənizi nə müstəsna iqtisadi zona, nə də kontinental şelf vardır. Axırıncı ərazi dənizi hüdudlarından sonra yerləşir (düzünə başlanğıc xəttdən 12 dəniz mili) və Xəzər dənizində heçvaxt olmamışdır və yoxdur. [1, s.154] Digər alimlərlə yanaşı L.Hüseynov da qeyd edir ki, Xəzər hər hansı bir dəniz və ya okeana çıxışı olmayan daxili dəniz, daha doğrusu göldür. [1, s.214] Türkmən beynəlxalq hüquqşünas Y.Kepmanov isə öz növbəsində “Dibi bölünür, su ümumidə qalır” prinsipini dəstəkləmişdir. [1, s.274]

“Xəzər dənizinin hüquqi statusu haqqında” Konvensiya

2018-ci il avqustun 12-də Qazaxıstanın Aktau şəhərində 5 Xəzəryanı dövlətin-Azərbaycan, Rusiya, İran, Qazaxıstan və Türkmənistanın iştirakı ilə Xəzər dənizinin statusu haqqında konvensiya imzalandı. Bu konvensiyaya əsasən çıxış xəttlərindən sahilə doğru istiqamətdə yerləşən sular– daxili sular, sahilyanı dövlətin suverenliyinin şamil olunduğu dəniz zolağı isə ərazi suları adlandırıldı. Ərazi sularının eni maksimum 15 dəniz mili müəyyən olundu, ərazi sularına bitişik 10 dəniz mili enliyində zona isə balıqçılıq zonası adlandırıldı. Balıqçılıq zonası sahilyanı dövlətin su bioloji resurslarının hasilatına müstəsna hüquqlarının olduğu dəniz zolağıdır. Ərazi dənizinin xarici sərhəddi (çıxış xəttindən 15 dəniz mili) dövlət sərhədidir. Balıqçılıq zonasının xaric hüdudlarından kənarda yerləşən və bütün tərəflərin istifadəsində olan ərazi isə ümumi su məkanı adlandırılmışdır. Konvensiyada təhlükəsizlik məsələlərinə də toxunularaq Tərəflərin sabit silahlanma balansının təmin edilməsi, hərbi quruculuğun bütün tərəflərin maraqlarının nəzərə alınması ilə ağlabatan yetərlilik hədlərində həyata keçirilməsi, bir-birinin təhlükəsizliyinə xələl yetirilməməsi, Xəzər dənizində Tərəflərə məxsus olmayan silahlı qüvvələrin mövcud olmaması, Tərəflərdən hər hansının əleyhinə təcavüz və digər hərbi fəaliyyətin həyata keçirilməsi üçün hər hansı bir Tərəfin öz ərazisini digər dövlətlərə verməməsi kimi prinsiplər, həmçinin tərəflərə məxsus gəmilərin (mülki və hərbi) ərazi sularından keçidi, daxili sulara daxil olması və tərk etməsi şərtləri də göstərilmişdir. Konvensiya müddətsizdir və 24-cü maddəyə əsasən bütün iştirakçı dövlətlər tərəfindən ratifikasiya olunmalıdır. Ratifikasiya fərmanları saxlanmaq üçün Depozitari funksiyalarını həyata keçirən Qazaxıstan Respublikasına verilir. Bu Konvensiya beşinci ratifikasiya fərmanının Depozitari tərəfindən alındığı tarixdən qüvvəyə minir.  [6]

Konvensiyada daxili sular, ərazi suları və balıqçılıq zonalarını müəyyən etsə də sənəddə dənizin dibi və təki ilə bağlı razılaşma yoxdur. Konvensiyanı Türkmənistan, Qazaxıstan, Azərbaycan və Rusiya parlamentləri təsdiq etsə də İran tərəfindən təsdiq olunmadı və o zamanki prezident Həsən Ruhani, xarici işlər naziri Məhəmməd Cavad Zərif ilə birlikdə Konvensiya ilə bağlı İran parlamentində çıxış etdilər. Çünki İran Konstitusiyasının 78-ci maddəsinə əsasən ölkə sərhədlərinin dəyişdirilməsi üçün ölkə parlamentinin bunu 4/5 səs çoxluğu ilə təsdiqləməsi lazımdır. [7] İran prezidenti və xarici işlər naziri parlamentdəki çıxışlarında qeyd etdilər ki dənizin səthi və dibi ilə bağlı heç bir razılaşma əldə olunmayıb, razılaşma yalnız naviqasiya prinsipləri və ətraf-mühit məsələləri ilə əlaqədardır. [3, s.811] 2016-cı ildə İranın Xarici İşlər Nazirinin müavini İbrahim Rəhimpur öz açıqlamasında ölkəsinin Xəzərdən 13 faizlik payı qəbul etməyəcəyini bildirdi. Onun sözlərinə görə Xəzəətrafı ölkələr Xəzəri 1982-ci il Dəniz hüququ Konvensiyasına əsasən bölmək istəyirlər və bu zaman İranın payı həqiqətən 13 faiz təşkil edir. Lakin İran bunu heçvaxt qəbul etməyəcəkdir. O əlavə edib ki “Biz Dəniz hüququ Konvensiyasının iştirakçısı deyilik, həmçinin Xəzər göl olduğu üçün ona münasibətdə xüsusi şərtlər tətbiq olunmalıdır”. İran parlamentinin Qərbi Azərbaycan vilayətini təmsil edən deputatı Əbdülkərim Hüseynzadə “Mizan” dövlət agentliyinə verdiyi müsahibəsində Xəzər dənizinin əvvəllər SSRİ və İrana məxsus olmasını əsas gətirərək qeyd edib ki BMT nizamnaməsinə əsasən İran Xəzərdən ən az 50 faiz pay tələb etməlidir. Digər 50 faiz SSRİ parçalandıqdan sonra yaranan dövlətlər arasında bölüşdürülməlidir. [3, s.814] İran parlamentinin digər üzvü Tehran şəhərini təmsil edən deputat və Demokratik Partiyanın rəhbəri Mustafa Kəvakibyan da eyni məzmunlu açıqlama verərək İranın Xəzərdən 50 faiz pay tələb etmək hüququnun olduğunu və 20 faizdən az payla razılaşmayacaqlarını bildirib. [3, s.815] Digər oxşar iddia İranın “Şərq” qazetinə verdiyi müsahibədə Qlazqo universitetinin professoru, hüquqşünas Həsən Amini tərəfindən verilib. O qeyd edib ki İranın Xəzərdəki payı 50 faiz təşkil edir. [3, s.816]

Xəzər hüquqi statusu haqqında konvensiyanın imzalanması dənizin təki və təbii resurslarının bölüşdürülməsi ilə bağlı nəticə verməsə də konvensiya mətnində nəzərdə tutulan digər ölkələrin hərbi qüvvələrinin Xəzərə buraxılmaması qeydi İran üçün əlverişlidir. Xüsusilə Azərbaycan vasitəsilə strateji əməkdaş olduğu NATO üzvü Türkiyənin və İsrailin Xəzərə müdaxilə riski, həmçinin Xəzərdə enerji layihələrinə sərmaye yatıran ABŞ-nin regiondakı maraqları İran üçün ciddi risk mənbəyidir. [3, s.813] Hələ 2005-ci ildə ABŞ BTC neft kəmərinin və Xəzər dənizinin beynəlxalq terrorizm təhdidindən mühafizə edilməsi üçün Caspian Guard (Xəzər keşikçisi) adlandırılan bölmələr yaratmağı təklif etdi. Bu Azərbaycan Respublikası, Gürcüstan və Türkiyədən  120 min hərbi qulluqçudan ibarət hərbi birləşmə olmalı idi və Pentaqon nümayəndələri burada təlimatçı rolunu oynamalı idi. [1, s.387] Əlbəttə ki bu təklif Rusiya və İran üçün xoşagələn deyildi. Rusiya isə bunun əvəzində sahilyanı dövlətlərin hərbi gəmilərindən ibarət KASFOR yaradılmasını təklif etmişdir. [1, s.389] Lakin hər iki təklif ciddi müzakirə mərhələsinə keçmədi.

Nəticə

1970-ci ildə SSRİ Neft və Qaz Sənayesi Nazirliyi Xəzər dənizinin dibini bərabər uzaqlıq prinsipi əsasında qazax, azərbaycan, rus, türkmən sektorlarına bölmüşdür. Lakin Xəzərin delimitasiyası ilə bağlı məsələlərə rəy bildirərkən mütəxəssislər beynəlxalq hüquqda tez-tez müraciət olunan uti ppossidetis uris (sahib olduqların sənindir) prinsipinə az müraciət edirlər. Əvəzində isə tərəflər beynəlxalq hüquqi təcrübədə heçvaxt istifadə olunmayan “enlik prinsipi”, “bərabər bölünmə- 1/5 pay” kimi siyasi mənafelərinə xidmət edən və müzakirələri çıxılmaz vəziyyətə salan anlayışlardan istifadə edirlər. 2018-ci il Konvensiyası hüquqi statusun müəyyənləşdirilməsində ciddi addım olsa da, İran tərəfindən ratifikasiya olunmadığından qüvvəyə minməmişdir. İran rəsmilərinin və ictimai fiqurlarının Xəzərin hüquqi statusu ilə bağlı mövqeyi və ratifikasiyanın gecikdirilməsi bunu deməyə əsas verir ki, İran mövcud vəziyyətlə barışmaq istəmir və regionda yeni reallıqların formalaşması üçün vaxt qazanmaq isdəyir. Konvensiyanın qüvvəyə minməməsi – ilk addımın gecikdirilməsi dibin və təkin bölünməsi ilə bağlı növbəti addımların atılmasını da qeyri-müəyyən müddətə təxirə salır.

Ədəbiyyat siyahısı:

1. Məmmədov, R., və digərləri. (2023). Xəzər dənizinin beynəlxalq-hüquqi statusu problemi. Bakı.

2. Abilov, Ş., Mahmudlu, C., & Abdullayev, N. (2020). Contested waters: Implications of the 2018 Convention on the Legal Status of the Caspian Sea and the future of the Trans-Caspian Pipeline. Insight Turkey, 22, 229–250.

3. Вахшитех, А., & Лапенко, М. В. (2023). Пятилетие Конвенции о правовом статусе Каспийского моря и позиция Исламской Республики Иран. Постсоветские исследования, 809–821.

4. Абдуллаев, А. (2010). Современный международно-правовой статус Каспийского моря. Наукові праці МАУП, 259–265.

5. https://nlr.ru/e-res/law_r/search.php  
6. http://e-qanun.az/framework/41551
7. https://www.wipo.int/wipolex/ru/legislation/details/7697

Qeyd: Bu məqalə Politicon yazı müsabiqəsi çərçivəsində hazırlanmışdır.